The Empusium: A Health Resort Horror Story by Olga Tokarczuk

The Empusium: A Health Resort Horror Story Reviews

• 
  Talkincloud

  Przed chwilą skończyłem „Empuzjon” i ostatnie zdanie zostawiło mnie z myślą, że przeczytałem książkę kompletną: gatunkową marmoladę rozsmarowaną na wielkim płótnie tak zwanej „literatury pięknej”. To była powieść ponura, przerażająca, acz od pierwszej do ostatniej strony intrygująca. Pisząc najprościej — Tokarczuk stworzyła piękny horror, odpowiadając tym samym na to, czego aktualnie (mam wrażenie) pragniemy w naszych czytelniczych życiach. Jest nuta niepokoju, są istotne tematy społeczne i zachęta do refleksji nad życiem oraz postawą wobec spraw kluczowych tj. równości (na wielu płaszczyznach). Dzieło bazujące na spojrzeniu na rzeczywistość z cienia, z mroku. Narracja implikuje wielką niewiadomą, coś nie z tego świata, co bacznie obserwuje naszą główną postać, Mieczysława Wojnicza.
  
  Wojnicz przybywa do Pensjonatu dla mężczyzn, żeby się kurować, pokonać gruźlicę. Jest człowiekiem wrażliwym, delikatnym i nie da się do niego nie pałać sympatią. Jednakże widać od początku, że postrzegany jest przez innych jako jednostka słaba (nie tylko ze względu na chorobę, która nawiedziła jego ciało). Swoją siłę ma dopiero odkryć. Na przestrzeni kilku pierwszych rozdziałów dochodzi do pewnego samobójstwa, a przynajmniej tak się Wojniczowi na pierwszy rzut oka wydaje. Im dalej w las, tym jest mroczniej, trudniej, a z każdego zakątka krzyczy mężczyzna nienawidzący jakiejś kobiety. Mizoginia sączy się z ust bohaterów otaczających Wojnicza, a on trochę nie wie, co z tym począć i jak reagować. Ciekawe jest to, że w tej książce kobiet, teoretycznie, nie ma, a jednak stanowią zalążek wszystkiego, o czym można w „Empuzjonie” przeczytać. I to jest wspaniałe. Tokarczuk umiejętnie pokazuje nam, że czasami nie chcemy dopuścić do siebie pewnych prawd i powiedzieć rzeczywistości „tak”. Ona robi to za nas, poprzez tę książkę.
  
  Od startu narasta napięcie i dążymy ku kulminacji, która niektórym może wydać się zbyt magiczna i oniryczna (albo i fantastyczna), ale autorka czerpie z różnych gatunków — nie ogranicza się w formie przekazu, który wybrzmiewa bardzo wyraźnie.
  
  Nic więcej nie powiem — polecam przeczytać!
• 
  Meike

  
  The Magic Mountain, but make it feminist: In her first novel after being awarded the Nobel, Tokarczuk tackles another Nobel recipient's work, and the result is dark and hilarious. Short recap: In "The Magic Mountain",
  Thomas Mann sends engineer Hans Castorp into a sanatorium near Davos / Switzerland, where he spends seven years ruminating world affairs and philosophy with fellow patients. The parody on the classic German Bildungsroman ends with the beginning of WW I. Set in 1913, Tokarczuk sends another aspiring engineer (fun fact: Castorp specializes in building ships, this protagonist in sewage infrastructure - love that twist), Mieczyslaw Wojnicz, to a sanatorium in
  Görbersdorf / Lower Silesia, where, you guessed it, he ruminates with other patients about the state of the world. The Magic Mountain, now even more mountainous?
  
  The real sanatorium in Görbersdorf was the first in the world to specialize in the treatment of tuberculosis, and the methods applied there to treat lung diseases inspired Mann's novel. Tokarczuk's sickly protagonist Wojnicz resides near the sanatorium in a guesthouse for men, where he and the other patients living there spend quite some time talking about the nature of women - and the brilliant idea here is that the author lets those guys paraphrase real misogynistic utterances from famous... ähem ... thinkers (not in this respect though) like
  Charles Darwin,
  William S. Burroughs,
  Jack Kerouac,
  Jean-Paul Sartre,
  Arthur Schopenhauer,
  Friedrich Nietzsche etc. pp. The montage is genius, because it brings out how outrageously stupid these sentences are and presents the men repeating them in slight variations as fearful, as terrified of women, which prompts them to try and control them (Tokarczuk sounds like she knows her
  Klaus Theweleit).
  
  So while there are almost no women, the men are obsessed with women - and the men are also narrated by women. Not only is the author of the novel female, no, the mysterious "we" that functions as the narrator seems to be the title-giving choir of female ghosts that haunt the forests nearby, the spectres of dead women, of women who fled their homes (as the story tells us), who were murdered in the witch trials in Görbersdorf in the 17th century, and who appear as hallucinogenic mushrooms reminiscent of the female anatomy, mushrooms that the patients turn into liquor and permanently ingest.
  Empusa is a shape-shifting female ghost from Greek mythology, and while in Mann's Magic Mountain, women are either seductresses (I mean, who names their character "Clawdia Chauchat", the clawy hot cat? Thomas, WTF?) or not exactly bright, Tokarczuk turns them into the ones claiming the narrative about misogynistic men. Love it, 10 out of 10 from me.
  
  But there are more narrative strands: Right at the beginning, the abused wife of the owner of the guesthouse kills herself, plus we learn that (male) patients mysteriously die every November. What does it have to do with the female spirits, and with the fact that all men are permanently on mushroom liquor? There's a horror mystery element in there, but one relating to femicide. The whole text sounds as if was written during the narrated time, and it adds a hallucinatory quality, a foggy, oppressive atmosphere. The suppressed sex drive is channeled in violence, grandiosity, and bizarre sex dolls, and it makes the men appear small and pathetic.
  
  A main theme here is perspective though: Not only is there a fantastic plot twist in the final quarter of the book, vision and art play a pivotal role to illuminate the dynamics between genders. In a central scene, patient and gay art student Thilo discusses painter
  Harri met de Bles with Wojnicz, and explains how his depiction of nature changes according to where you stand before the image (also note that Wojnicz is cross-eyed!).
  
  This novel, illustrated with historic materials, is a treasure trove of ideas, and while the sound - rooted in the beginning of the 20th century and partly a pastiche of Mann - is probably not to everyone's taste, I enjoyed the witty construction and the many serious points Tokarczuk makes in an expertly hilarious manner. Full disclosure: I hated
  Flights, but now I get why this woman received the Nobel.
• 
  spillingthematcha

  Mam wrażenie, że Tokarczuk napisała książkę zupełnie inną od poprzednich. Podszytą niepokojem, niemal grobowym mrokiem historię, która uchwyca wszystko to, co nieuchwytne, a przy tym porusza wiele aktualnych tematów. Prawdziwie intrygująca.
• 
  Marc

  It has been said before: receiving the Nobel Prize in literature can be fatal for the creativity of an author. The list of writers who didn’t produce anything of worth afterwards is quite long. But here Olga Tokarczuk (Nobel Prize 2018) proves to be fairly immune to the phenomenon. With Empusion she has delivered a cool novel with many gothic elements, and a twist at the end, as we are used to from her, but also with a more profound philosophical reflection. How could it not be: in this novel she strongly refers to Thomas Mann's masterful
  The Magic Mountain: the young Polish student Mieczyslaw Wojnicz who comes to undergo a treatment in the mountains of Silesia looks very much like Hans Castorp in Davos, including the endless conversations he witnesses on the tricky relation between reason and emotion.
  
  But when, in the second chapter, a female corpse turns out to be lying on the dining room table of his residence, it is clear that Tokarczuk is going to offer a different approach than Mann. The accumulation of misogynistic statements by his fellow-patients - as Tokarczuk points out at the end, they are simply quotes from prominent names from Western intellectual history - is only one of the threads in this book. But, towards the end, it is this thread that will culminate in a revelation about the strange 'disease' that the delicate Mieczyslaw suffers from.
  
  Related to this, but in a much broader context, she shows through the young man's observations and reflections how elusive and tenuous or thin (the term is a well-chosen reference to the low mountains where the novel is set) reality is for us, and how we can best also take into account a dark side that remains hidden, but that irrevocably intervenes in our lives. The motto at the front of the book, by Fernando Pessoa, already announced it: “Sunlight remains the director of the observable world. The unknown lurks at us from the shadows.” And so the book is peppered with passages in which Mieczyslaw practices looking into that shadow, exploring other than apparently rational or reasonable approaches: “He now stood naked opposite the open cupboard. The small, cracked mirror above the washbasin reflected his body, which was divided into pieces, as if this image were part of a larger puzzle, for which each of us was given a whole life to put together. In his brain he saw, as in the windows of a huge room, what forms his future would take. He felt numerous, multiple, multi-dimensional, composite and complex like a coral reef, like a mycelium, whose true existence was underground.” And so this novel, much more than Mann's The Magic Mountain, appears to move away from binary thinking (visible-invisible/man-woman/reason-feeling, etc.) and seeking out more fluid spheres and ways of looking. It's a typical Tokarczuk theme, that is also illustrated in this book by the appearance of intermediate beings (here 'Tuntschi'). They will contribute to the Walpurnis-like denouement of the story.
  
  I've enjoyed this read, set in a very classic style, and spiced with lots of gothic elements. But I have to concede that Tokarczuk is no Mann. For once I think this is a book that could have been served in a more elaborate way. Keeping it rather short, her story has a far less mesmerizing quality than her famous example.
• 
  Rachel Louise Atkin

  4.5 stars. Olga fucking went there. Olga woke up one day and thought “I have absolutely fucking had it” and wrote this book. She snapped and good for her. This book is absolutely iconic.
  
  It is set in Poland in 1913 and follows Wojnicz who is a student suffering from a debilitating tuberculous infection. He travels to a health resort which promises a new, ‘natural’ sort of treatment and he and the other ailed guests spend their days strolling through the woods, drinking liquor and discussing philosophy over dinner together every night.
  
  It focuses heavily on a group of men who all seem to make friends with each other but keep saying and doing the dumbest things I’ve ever read on paper. And I kept thinking to myself “why are these men to stupid” through the whole book, and Olga’s true genius of why she created the characters this way is revealed at the very end. I really enjoyed the sense of kinship that was developing between them all amongst the growing paranoia of each other the sicker and sicker they got. They hear each other moving around a night and tell stories of bodies found in the woods in November, swearing it to be true. Despite their hearty discussions every evening there is a damning sense of mistrust that the main character can’t shake about the entire resort, its doctors and its patients.
  
  The horror in this book is so subtle it feels at times almost undetectable, but once you finish the book you realise it’s been there all along. The Empusium is not a novel which spells things out for you and the reader must work out a lot of the clues and references throughout the book to decipher what’s going on and what it’s actually trying to say. This book does not spoon-feed you and it’s not a horror which screams in your face. It’s whole vibe feels ghostly and like there is some sort of presence within the words that you can’t put your finger on, and only with a careful understanding of language and the body of work she is referencing will one feel as though they get the horror of the book.
  
  Not unlike Drive Your Plow, it’s written reminiscent of an eighteenth century classic, which I think is a nod to her deep appreciation of romanticism but also in a way it allows her to reclaim a lot of the narratives from this period which were very much dominated by male voices. It had a really strong Edgar Allan Poe feel to it, with the way the omniscient narrator kept making themselves known to the reader and there was an eerie foreshadowing at the end of almost every chapter.
  
  Small bits of information are revealed to you through this book but it is truly in the last third where it comes to its absolutely climax and just blows everything out of the water. I couldn’t read fast enough because I was in awe of what was happening. There is a slight lull in the middle section where a lot of the men are just going on walks and there doesn’t seem to be much happening. But it’s worth it to get to the ending - and then to the acknowledgements.
  
  I MEAN it when I say you HAVE to read the acknowledgment page at the end of this book. My jaw literally dropped open when I read it and it made the entire novel just make complete sense to me. Like she actually did that, she truly went there. Olga took absolutely no prisoners with this book and I genuinely can’t think of a book which has been so clever that I’ve read recently. I really just want to start the whole thing over again so I can appreciate it even more with the hindsight knowledge of what is to come.
• 
  Beata

  Just purchased, can't wait! Sounds more than promising in several ways!
• 
  Peter

  Torkarczuks erstes Buch nach dem Nobelpreis. Hält es den Erwartungen stand? Ich weiß es nicht. Ich weiß nur, dass ich dieses Buch mit großem Vergnügen gelesen habe. Es unterhält nicht, aber es beschäftigt. Aufgrund des Settings – eine Männerpension im Luftkurort Görbersdorf (heute Sokołowsko) in Schlesien – ziehen viele Rezensenten den Vergleich zu Thomas Manns Zauberberg. Unpassender Weise, denn Empuzjon reißt viele Themen nur an, stellt Ansichten häufig nur plakativ dar ohne tiefere Betrachtung des Gesagten. Dies ist, wie wir im Nachwort der Autorin erfahren, Absicht, legt sie doch die frauenfeindlichen und misogynen Zitate berühmter Köpfe ihren Akteuren in den Mund. Im Gegensatz zum Zauberberg beinhaltet Empuzjon einen mystisch-sagenhaften Unterton, der mit einer Kriminalfall verwoben in einer fast faustischen (Walpurgisnacht) Szene kulminiert. Von der Landschaft, den eigenartigen Gebräuchen und Speisen der Einheimischen geht etwas Bedrohliches aus, wie von dem im Roman erwähnten Gemälde "Landschaft mit Opferung Isaaks" von Henri met de Bles.
  
  
  
  Und dann ist da doch eine Parallele zum Zauberberg. Auch Empuzjon ist im Grund genommen ein Roman über das Ankommen in der Erwachsenenwelt, um die Selbstfindung des 23jährigen angehenden Ingenieurs für Abwasserwirtschaft aus Lwów (heute Lviv) Mieszysław Wojnicz. Nur geht es anders als bei Mann nicht um Fragen der Weltanschauung, sondern um das soziale Geschlecht, sprich „gender“.
  
  Ich habe den Roman im Original gelesen. Die Sprache ist klar, treffend und war für mich gut verständlich. Die Meisterschaft Tokarczuks zeigt sich nicht in der Wortwahl, sondern der Atmosphäre, die sie erschafft und wie sie uns ein grundlegendes Problem menschlicher Existenz mit dieser Geschichte nahebringt. Für mich ein Buch, das einer Nobelpreisträgerin würdig ist.
  
• 
  Alwynne

  Olga Tokarczuk’s ambitious, thought-provoking novel’s loosely based on Thomas Mann’s bildungsroman The Magic Mountain which she frequently rereads. Through the experiences of protagonist Hans Castorp, Mann’s novel examines pre-WW1 European society: competing strands of political thought; the search for meaning in a world in which Nietzsche’s declared God dead. Tokarczuk borrows from Mann’s framework but changes the setting from Swiss TB sanitorium to a version of Hermann Brehmer’s famous sanitorium in an isolated, mountainous valley in Görbersdorf, compressing the action so her story unfolds over several months in 1913.
  
  Tokarczuk’s book features Mieczysław Wojnicz, Polish, in his twenties, like Castorp he’s diffident and sensitive, slightly adrift. Wojnicz travels to Brehmer’s sanitorium for its wellness cure, renting a room in a gentlemen’s guesthouse close to the main complex. His fellow residents seem desperate to command Wojnicz’s attention. These men have an abundance of spare time, caught between hoping to survive and waiting for death. Each night they swig Schwarmerei, a local concoction with hallucinogenic qualities, and engage in heated debates about the nature of things. Each striving to convert Wojnicz to their particular viewpoints. The men vary in their affiliations ranging from conservative Catholic to theosophist yet are united in fear and loathing of women. Theirs is a heteropatriarchal society in microcosm, women are relegated to the margins: useful for domestic labour and/or sex but little else.
  
  Wojnicz listens to the men but rarely reciprocates possibly because he has a secret to keep. He quickly realises he’s not alone in that, the boarding-house and its surrounds are shrouded in mystery: the manager’s wife dies in suspicious circumstances; at night Wojnicz hears strange whisperings in the attics overhead; and there are rumours of macabre occurrences in the woods above the town. These sinister elements build on Mann but give Tokarczuk’s narrative a more pronounced gothic flavour mixed with flashes of folk horror, laced with unsettling undercurrents. The novel’s narration intensifies the atmosphere of unease, borrowing from Aristophanes Tokarczuk shifts between an enigmatic choral perspective and one more aligned to Wojnicz’s. Allusions to classical Greek and Roman texts pervade her story, from the play on Plato’s Symposium in her title, to the mythical Empusa, a terrifying, shape-shifting woman– whose name also conjures Polish tales of witchcraft and malevolent, blood-sucking beings.
  
  As usual, Tokarczuk’s piece is highly referential weaving in aspects of history, myth and folklore: from Jean Renoir’s La règle du jeu to the Alpine fable of the Sennentuntschi, a variation on a rape-revenge fantasy involving sex dolls crudely-fashioned by mountain workers – although a more recent find suggests such dolls may not be purely fictional. Tokarczuk picks up on a number of Mann’s themes, his ideas on myth and recurring patterns overlap with her own interest in Jung. But this is recognisably Tokarczuk’s territory from the oblique commentary on speciesism to the condemnation of racism and antisemitism. Like Mann’s, Tokarczuk’s novel traces a line from certain forms of belief to the advent of war. But she also hints at connections between some characters’ worldviews and the later rise of National Socialism, the twisted morality that justified the Holocaust – underlined by making Lviv Wojnicz’s home and placing him in a sanitorium in Silesia. But Tokarczuk’s flagging concerns too over events in contemporary Europe: climate change; the resurgence of far-right nationalism; the war in Ukraine.
  
  However, Tokarczuk’s overriding preoccupation here’s with toxic masculinity, body fascism, destructive gender binaries/species divides, the misogynistic, phallocentric belief systems that have dominated European thought. She deftly exposes these prejudices by having numerous characters spout appalling ideas about women drawn directly from the work of prominent male thinkers and writers from Darwin and Freud to Yeats and Sartre. Tokarczuk then challenges these gendered attitudes through Wojnicz’s personal journey to an unexpected, radical awakening. She constructs scenarios promoting alternative ways of seeing, emphasizing the organic, interspecies networks, fluidity over rigidity – possibly drawn from queer mycology. But she blends concepts centred on the potential for transcendence and the queering of gender with a plea for equal status for so-called ‘women’s’ work within human society – aiming for a world in which the feminine-coded domestic sphere carries as much weight as the male-coded public.
  
  But I found this combination slightly vexing, Tokarczuk’s organic network’s one in which gender should theoretically be dissolved, merging into a greater, interspecies collective. Yet Tokarczuk’s version retains sufficient ‘feminine’ rage to fight against male oppression suggesting conventional gender binaries still retain some force; similarly, Tokarczuk’s specific set of arguments in favour of elevating the status of domestic labour – which I’m obviously all for – sometimes seemed to skirt dangerously close to reinforcing essentialist feminine archetypes. It’s possible that part of the problem, at least for me, was that Tokarczuk's trying to pack too much in, making her narrative overly dense, difficult to negotiate at times, muddling her arguments. But, doubts aside, there’s a lot here I fully support. Overall, a stimulating, engrossing read. Translated by Antonia Lloyd-Jones
  
  Thanks to Netgalley and publisher Fitzcarraldo for an ARC
  
  Rating: 3.5
• 
  Cláudia Azevedo

  Empúsio" é mais uma obra desconcertante de Olga Tokarczuk, escritora polaca que recebeu o Prémio Nobel da Literatura em 2019 e que tanto admiro.
  O título do livro convoca Empusa, uma entidade mitológica grega que representa um espectro feminino de Hécate, deusa dos caminhos. Esta figura espectral seduziria os homens para se alimentar com o seu sangue.
  A origem do título é importante para enquadrar o enredo e a misoginia reinante, bem como todas as citações de filósofos, teólogos e escritores que, ao longo de séculos, reduziram as mulheres a seres perigosos e imprevisíveis, física e mentalmente inferiores aos homens. O mesmo fizeram os ditados populares, como o que este: "O Diabo, a mulher e o sapo são farinha do mesmo saco."
  Mieczysław Wojnicz, católico, nascido em Lviv, em 1889, olhos azuis, cabelo louro, futuro engenheiro, é um dos doentes de tuberculose numa hospedaria para cavalheiros situada em Görbersdorf, onde se situa o sanatório (realmente existiu e podemos encontrar várias imagens numa simples pesquisa no Google).
  Durante a sua estadia, participa em reuniões nas quais se discute precisamente o papel das mulheres na sociedade, mas também política e religião.
  "— Quer gostemos quer não, a maternidade é a única justificação para a existência de um género tão problemático — resumiu Opitz."
  Ou
  "a psique das mulheres é mais fraca e (...) a camada que nela cobre o que é instintivo e animalesco é mais fina. A doença mental, ao perfurar essa cobertura, faz com que todos os instintos primitivos se evadam para o exterior e dominem a já frágil e delicada psique da mulher."
  Ao preconceito atávico contra as mulheres em geral alia-se a crença de que, uma vez por ano, um homem era sacrificado por espíritos de bruxas que se perpetuam nas montanhas, à procura de alimento (sangue, sim, a lembrar vampiros) e vingança.
  "— Eu bem disse: estão aqui os vossos demónios, todas essas Tuntschi locais, essas empusas."
  Outro tema deste livro é a descoberta e aceitação do eu, apesar ou contra as normas vigentes. É sobre ser "normal" ou "anormal" (interiormente saber-se diferente da norma exigida pelo exterior).
  "Cada um de nós é um potencial louco, meu jovem. A norma é uma fantasia. Todos nós nos encontramos numa fronteira com um pé no nosso próprio mundo interior e o outro no mundo exterior, oscilando perigosamente. É uma posição desconfortável e poucos conseguem manter o equilíbrio."
  A história de Wojnicz é maravilhosa pelo que traz sobre amor e descoberta, crescimento e reinvenção do ser humano, numa época obscura - não o serão quase todas? Ele é a outra face da moeda, o indivíduo que se questiona, que se ilumina enquanto e porque atravessa a escuridão, aquele que não só sobrevive como sai mais forte das provações, a metamorfose que não busca a perfeição, mas a verdade e o sentido.
  "(...) é em nós que reside o sentimento de desvalorização, a convicção de que a nós nos falta algo que todos os outros têm. Ao longo das nossas vidas, temos de lidar com este sentimento de inferioridade, superá-lo ou atrelá-lo à carruagem das nossas ambições e da busca destrutiva da perfeição. E o que é a perfeição? Alguém sabe?"
  Aconselho que cada página seja lida com atenção porque mesmo o aparentemente acessório tem uma importância de que o leitor só se apercebe depois.
  Para ler e repetir abundantemente.
• 
  Caro the Helmet Lady

  According to wikipedia "Empusa or Empousa (/ɛmˈpjuːsə/) is a shape-shifting female being in Greek mythology, said to possess a single leg of copper, commanded by Hecate, whose precise nature is obscure. In Late Antiquity, the empousai have been described as a category of phantoms or spectres, equated with the lamiai and mormolykeia, thought to seduce and feed on young men.
  That's just FYI.
  Let's pull out some random key words - such as shape-shifting, female, obscure, young men, men, nature. It all will fit within a story but not the way you'd expect. Although I surely don't know what you expect. But just believe me or come back for a refund later. But I won't be here waiting for you, just so you know. So you better don't come back and just trust me.
  
  So, let me point out right from the start that you won't find in this story tons of bloodthirsty female vampires running around the mountain villages naked and just doing their job - seducing and feeding on. That would be so not Tokarczuk, as you can probably imagine.
  
  Instead you'll get some enigmatic characters, some of some yuckiest regional food (by the scale of its grossness I'm not even sure if it wasn't made up by the Author, but surely she's seen a lot in her globetrotting so I'll just give her a credit), some infuriating misogynistic "insights" nobody asked for but having their purpose and important place in the story. Also you'll get some thick atmosphere of mystery and innuendo only getting thicker.
  
  Also, also - you will get the story itself, one painted with words, very visual, depicted in a great detail. As you probably know already, Tokarczuk is extremely talented when it comes to wordy words and languagy language.
  
  Alas, what I couldn't find in the story was the promised horror. Maybe it just didn't work for me, but something just didn't exactly click. If everything else was a hit in this book, horror was a miss...
  Maybe the worst horror in this story was when they ate those regional, um, well, delicatessen and after that nothing was scary enough anymore...
  
  Otherwise it was a delightful book, a page-turner definitely, a very nice attempt on... Silesian gothic??
• 
  Roman Clodia

  Here we are, slightly changed, but just the same as before, warm but also cold, both seeing and blind. Here we are, here are our hands formed from decaying branches, our bellies, our nipples that are puffballs, our womb that blends into a fox's den, into the depths of the earth, and is now nursing a fox's litter. Can you see us at last, Mieczyslaw Wojnicz, you brave engineer from the flat woodless steppes?

  
  In a textual conversation between one Nobel winner and another, Tokarczuk re-opens Mann's
  The Magic Mountain but in her own inimitable way. This feels more like
  Drive Your Plow Over the Bones of the Dead than
  The Books of Jacob: it's easy to read, is quite the page-turner, in fact, though - of course - there are depths here too. OT's humour is on full display as is her sardonic wit and intelligence and, make no mistake, there's a whole raft of quotations, allusions and intertexts that make up the narrative. With an author's note that stretches from Ovid to Shakespeare, Augustine to Milton, Darwin to Kerouac, this places itself firmly in dialogue with a whole stretch of what we might loosely call western thought, just as Mann offered up a compressed survey of European philosophy.
  
  What is at stake here, though, is a question of gender and the extent to which misogyny is deeply (deeply) engrained within western intellectual traditions and culture. OT deals with this with a sense of biting sarcasm: ' "Woman represents a bygone, inferior stage of evolution, so writes Darwin... Woman is like..." - here he sought the right word - "an evolutionary laggard" '; and the 'puppen', kinds of organic sex dolls (though keep your eye on them...).
  
  The book also revitalises the bildungsroman tradition partly by exploring the way Wojnicz's upbringing by his father inculcates a sense of conservative masculinity but also by offering up quite a different sense of growth: 'he felt plural, multiple, multifaceted, compound and complicated like a coral reef, like a mushroom spawn whose actual existence is located underground'.
  
  I'm assuming the title is a compound term indicating a merger between 'empusa', the female witch-like spirits mentioned in Aristophanes'
  The Frogs, and Plato's (all male)
  Symposium - a spot-on mash-up that brings together the philosophical and the comical in all these texts.
  
  It's worth adding that you should keep an eye out for the switch to a 'we' first-person plural voice - I was reading an ARC which doesn't always allow a space before the transition, though it's easy enough to note it - I won't say anything about what this means in terms of plot but certainly perspective is one of the themes of the narrative.
  
  So, my verdict is that this may well be a popular OT sitting alongside Drive Your Plow - it wears its learning and politics lightly (even, we might say, a little heavy handedly) but it's a nimble, knowing way of saying something serious in a witty and sardonic voice.
  
  Many thanks Fitzcarraldo for an ARC via NetGalley
• 
  Gosia

  Arcydzieło? Zapewne, tak. Tokarczuk pisze tak prosto a zarazem tak pięknie, że aż kapcie spadają.
  Ale, to nie znaczy że może nie wszystkie elementy do mnie przemówiły, i osobiście daję 4, ale na pewno robi wrażenie i po kilku ostatnich stronach po zamknięciu książki trzeba było posiedzieć i przełknąć co się przeczytało.
• 
  Ivan Radyk

  Z czytaniem Empuzjonu jest jak ze słuchaniem pierwszej symfonii Mahlera. Można się miejscami znudzić, miejscami nader się śmiać, miejscami zatrzymywać oddech. I tak - po przeczytaniu zarezerwujcie sobie czas na ogarnięcie myśli.
• 
  Ewa (humanizmowo)

  2.5
  Do połowy byłam całkiem zainteresowana, ale później odczuwałam jakbym była w pętli.
• 
  verbava

  новий роман ольги токарчук, надивовижу красивий і трошки магічний, натиснув у мені всі правильні кнопочки. дія відбувається на самому початку хх століття (чи то пак наприкінці довгого хіх) в санаторії для сухотників, і, як і належить мешканцям роману про сухотників, персонажі токарчук оздоровлюються зі змінними успіхами, споглядають пейзажі, дивуються з місцевих звичаїв і говорять, говорять, говорять.
  
  головний герой, крізь якого нам показують світ, — мечислав войнич, поляк зі львова, який не дуже комфортно почувається у своїй національній ідентичності (і не тільки в ній), та національна ідентичність — і не основне, про що точаться розмови, бо рано чи пізно кожна тема скочується в обговорення жінок та їхніх численних неспроможностей. власне, ольга токарчук не приховує, що тут б’ється серце роману, і наприкінці тексту подає умовний список використаної літератури, де вказано, що усі висловлювання про жінок походять із реальних текстів: від августина з тертуліаном до керуака з берроузом. прийом виходить трохи маніпулятивний (ми-бо не знаємо пропорцій і не маємо конкретних атрибуцій), але загалом непогано оголює вічнозеленість мізогінних дискурсів.
  
  і щодо цих дискурсів, уміщених на перехресті ранніх 1910-х, коли відбувається дія роману (і до яких берроуз із керуаком усе-таки і хронологічно, й ідеологічно ближчі), і ранніх 2020-х, коли роман написано, можуть виникнути запитання.
  
  перше — щодо того, що сучасна мізогінія звучить не так. його класно
  контекстуалізує ярослава стріха, яка дивиться на «емпузйон» із трошки іншого культурного ракурсу, і загалом я мушу погодитися, але з одним уточненням: сучасна мізогінія звучить не тільки так. на жаль, вона досі й отак теж звучить. і це я навіть не ходжу в коментарі до фейсбучних дописів про стамбульську конвенцію, бо нерви дорогі мені як пам’ять; достатньо ненадовго зависнути в коментарях до класного книжкового каналу в телеграмі, де начебто збираються люди, які багато читають і щось від цього отримують, — і там буде чи пан, який щиро визнає, що жінок не читає, бо дитячі книжки в них іще виходять, а от усе інше — ой-вей, чи інший пан, який фурією прилітає у відгук на мемуари першої дружини гемінґвея, щоб розповісти, що букблогерство вбиває літературну критику, бо спирається на почуття, а не раціональність, тому просуває не справжню літературу, а всілякі п’ятдесятвідтінків (і якщо вам здається, що це не гендерно забарвлена реакція, потім цей самий дописувач нагадує, що мемуари взагалі-то написала жінка, яка без гемінґвея була б нікому не відомою, нікому не цікавою й не писала б узагалі). і, читаючи цей чатик, я почуваюся майже мечиславом войничем, який сидить, слухає, оху дивується, але в розмову не встрягає, бо спитати першого пана про те, чи визнав би він із такою самою гордістю, що не читає небілих авторів, або другого пана — про те, чому йому такі важливі ієрархії, було б цікаво, але безрезультатно (і не факт, що ці запитання не потонули б серед інших коментарів, точнісінько як у вечірніх розмовах в «емпузйоні»).
  
  друге запитання
  озвучує єжи сосновський, який починає з того, що він, узагалі-то, фемініст, але ольга токарчук недостатньо голосно каже, що #notallmen, а це в наші часи, коли патріархат нарешті гине, страшний сексизм. мовляв, невже авторці складно було вивести хоч одного чоловіка, який відстоював би права жінок? у відповідь на це я тихо розводжу руками, бо такий персонаж насправді є: вальтер фроммер ставить незручні запитання й висловлює контроверсійні позиції, а що його голос звучить тихо — ну, це не дивно в гомосоціальній компанії, де ієрархії вже встановлені й альфасамці б’ють себе в груди й розпушують пір’я. але цікаво думати, що чиєсь остаточне враження від тексту зводиться до того, що ольга токарчук недостатньо наголошує на чоловічих честі, гідності й порядності.
  
  останніми місяцями мені приносять велику втіху revenge fantasies, і, мабуть, багато мого захвату від цього роману — наслідок того, що я в ньому прочитала розкішну, солодку revenge fantasy, у якій сам світ із лагідною усмішкою розбиває обличчя персонажам. виявляється, що пишатися своїм (не ексклюзивним) раціо і справді мати здатність його застосовувати — трохи різні речі. війна не почнеться, кажуть вони, чоловіча раціональність не дасть війні початися — але до 1914 року лишається так мало, що навіть не смішно. жінки — ірраціональні й неспроможні, кажуть вони, чистісіньк�� пасивна природа, над якою стоїть чоловічий розум, — але природа пережовує їх і випльовує. вони перебувають на вершині харчового ланцюжка й готові що завгодно собі й іншим розповісти, аби тільки підтримати цю ієрархію, — але реальність зрештою віддає перевагу іншим структурам та іншим історіям. так, о так.
• 
  Tobi Aching

  Ich wollte das Buch so sehr nicht mögen … aber, oh man, dieser „feministische Zauberberg“ ist einfach so so gut geschrieben. Wunderschöne klare Sprache, interessante Erzählperspektive und Struktur und ein (für mich) so besonderer und innovativer Plot machen den Text echt Special. … schweren Herzens muss ich volle 5 Sterne geben.😫
• 
  Chris

  Een feministisch antwoord op Thomas Manns 'Zauberberg', zo ruist het door het struikgewas van de recensies over 'Empusion'. En dat is absoluut terecht, want als (mannelijke) lezer voel je regelmatig het schaamrood op de wangen gloeien, wanneer je de denigrerende, botte en domme uitspraken over vrouwen leest, afkomstig van gerenommeerde (mannelijke) filosofen, auteurs, psychologen, kunstenaars en wetenschappers, zoals Olga Tokarczuk ze meesterlijk puzzelend in de mond legt van haar (mannelijke) personages.
  
  Het zou echter wel heel kort door de bocht zijn om deze schitterend gecomponeerde roman tot louter dat feministische thema te beperken. Zoals bij alle grote literatuur krijgen we hier een meerlagig en meerduidig landschap voorgeschoteld waarin, aangekondigd door een citaat van Pessoa (Het onbekende loert naar ons vanuit de schaduw.), een terugkeer naar de natuur als natuurgeneeskundige griezelverhaal wordt beschreven. Ook al speelt deze roman zich af in quasi dezelfde tijd als Manns Toverberg, dus begin vorig eeuw, onze hedendaagse vervreemding van de natuur en de latente angst die daarmee samenhangt, woekert zich als een vorm van suspense doorheen deze bladzijden.
  
  En dan is er nog Mieczysław Wojnicz, Olga Takorczuks tegenhanger van Thomas Manns Hans Castorp. Met eenzelfde onschuld betreedt hij het strijdtoneel en wordt hij de speelbal van de andere mannelijke gasten in het 'Gästehaus für Herren' (dus niet in het hoofdsanatorium) van het kuurdorpje Görbersdorf'. Zich tegoed doend aan copieuze, nauwgezet beschreven en door de artsen voorgeschreven maaltijden (veel vlees en aardappelnoedels) en erop los filosoferend tot de lokale paddenstoelenlikeur Schwärmerei hen verdooft en doet stilvallen, proberen ze de dag door te komen en hun zieke lichaam te negeren.
  
  Via Thilo, de jongste en ziekste van het gezelschap, ontdekken we de ontluikende homoseksualiteit van Mieczysław Wojnicz, terwijl er om hen heen allerlei vreemde dingen gebeuren, mysterieus voortspruitend uit iets als een ongrijpbare, oeroude natuurwet. De stem van de alwetende vertelster, die het over zichzelf in het meervoud heeft, als een 'wij' dat alles altijd gadeslaat, speelt hierin een cruciale rol en is alweer een literair element dat van deze roman een topleeservaring maakt. En dan is er nog de plot. De Poolse Nobelprijswinnares laat haar lezers lang sudderen op dat vlak, maar de afloop is behalve verrassend ook heel erg helend en bevredigend.
  
  Ik weet dan ook niet goed waarom ik toch geen 5 sterren wil geven. Misschien omdat 'De Toverberg' nu eenmaal één van mijn absolute lievelingsboeken is en me nog net iets meer leesplezier bezorgde. Tegelijk vind ik Olga Tokarczuks compositie ook echt meesterlijk, zowel qua taal, vorm als inhoud. 4,5* dus, met kans op 5 als ik deze roman ooit nog eens herlees, net zoals ik dat met 'De Toverberg' al deed. En misschien moet het gewoon een traditie worden: elke honderd jaar een nieuwe versie van deze klassieker, geschreven door een gerijpte auteur die de thema's van zijn, haar of diens tijd meedogenloos knap weet te belichten.
• 
  Great-O-Khan

  Mit "Empusion" reagiert Olga Tokarczuk auf den "Zauberberg" ihres Literaturnobelpreisträger-Kollegen Thomas Mann. In Polen erschien der Roman 2022. Dort war es das erste Buch der Autorin nach dem Nobelpreis. Es ist zu Beginn eine düstere und trotzdem leichte und elegante Erzählung. Die Auflösung am Ende des Buches lässt die ersten 300 Seiten mitunter wie eine gut geschriebene Einleitung lesen. Sehr gut wird es am Ende. Spaß hat es mir aber über die gesamte Strecke gemacht.
  
  In Görbersdort in Schlesien werden Lungenkranke behandelt. Der Student Mieczyslaw Wojnicz trifft 1913 ein. Er ist angehender Ingenieur mit Ähnlichkeiten zu Hans Castorp. Immer wieder gibt es Rückblenden, in denen sein Vater, sein Onkel und seine verstorbene Mutter eine Rolle spielen. Was es mit den Ereignissen der Vergangenheit auf sich hat, erfährt der Leser später. "Es ist nur eine Frage der Ansicht."
  
  Es gibt andere Personen wie Longinus Lukas und August August, die man auf "Zauberberg"-Charaktere abbilden könnte (hier: Naphta und Settembrini). Aber auch ohne diese Verbindungen ist die Geschichte gut lesbar.
  
  Der Tod ist im Kurort allgegenwärtig. Es beginnt mit einem angeblichen Freitod. Dennoch ist es nicht leblos im Kurort. Das "Schwärmerei" genannte alkoholische Getränk erzeugt eine künstlich fröhlich Atmosphäre, in der die Herren gerne misogyn über die grundsätzlichen Schwächen von Frauen ("aufgrund des kleineren Gehirns") theoretisieren. Diese Gespräche sind jedoch nicht so ausufernd wie die Gespräche bei Thomas Mann. Stattdessen entwickelt sich zusätzlich eine Schauergeschichte: einmal im Jahr im November wird ein Mann ermordet. Welche Rolle spielen dabei die sogenannte Empusen (weibliche Schreckgespenster)?
  
• 
  Eylül Görmüş

  Klasik sorudur: "bakalım Nobel'i aldıktan sonra da iyi yazabilecek mi?" Yazmış vallahi, hem de ne yazmış. Olga Tokarczuk'un ödülü aldıktan sonra yazdığı ilk roman Empusyon çok, çok, çok acayip bir şey.
  
  Adıyla başlayayayım: Yunan mitolojisinin gizemli kadınları Empusalardan geliyor kitabın ismi, Tanrıça Hekate'nin yönetimindeki, erkekleri ölüme sürükledikleri söylenen kudretli ve tekinsiz kadınlar. Empusyon ise, Tokarczuk'un empusa sözcüğü ile "sempozyum" sözcüğünü birleştirerek uydurduğu bir sözcük imiş - Plato'nun meşhur Sempozyum kitabına gönderme ile. Erkeklerin toplanıp konuştuğu o yerin adını, empusalarla birleştiriyor. Bu kitaba bu tuhaf sözcükten daha iyi bir isim seçemezmiş sanırım.
  
  Zira bu kitapta da sadece erkekler konuşuyor. Durmadan konuşuyor ve üzerimize irin saçıyorlar resmen. Mizojinist, korkak ama kendini kudretli sanan erkekler durmaksızın kadınlar üzerine konuşuyor. Birinci Dünya Savaşı öncesinde Silezya dağlarında bir sanatoryumdayız. Baş karakterimiz tüberkülozdan muzdarip bir genç adam, Mieczyslaw Wojnicz. Buraya kadar her şey Thomas Mann'ın Büyülü Dağ'ı gibi değil mi? Öyle sahiden, Hans Castrop'un edebi ikizi olabilecek bir karakterle başlıyor anlatı, hatta romanın dili bile öyle başlangıçta ancak hikaye ilerledikçe Tokarczuk kendini gösteriyor. Ara ara "biz" diye konuşan gizemli anlatıcılar var. Bunların kim ya da ne olduğunu kitabın sihrini bozmamak için yazmıyorum ama onlar işte tipik Tokarczuk karakterleri. Mistik, tekinsiz, doğaya içkin ama değil, vahşi ve kötücül gözüken ama kendini de belli etmeyen, gotik, grotesk... Benim Tokarczuk'a dair sevdiğim her şey yani.
  
  Bu kitap Thomas Mann'a bir saygı duruşu mu yoksa Büyülü Dağ'ın bir parodisi mi diye soracak olursanız - bence her ikisi de. Biraz pastiş, biraz feminist bir satir... Tıpkı Büyülü Dağ gibi okuması zor ve her okurun kalemi değil muhtemelen, ben de zorlandım yer yer ama bitirdiğimdeki kuşatılmışlık hissine bakınca "kesinlikle değdi" diyorum.
  
  Bir de o nasıl final ya? Tam bir kreşendo.
  
  Son sözü kadınlar söylesin: "Bakışlarımızla içine giriyoruz. İskeletini, atan kalbini, solucan gibi hareket eden bağırsaklarını, sürekli çalışan yutkunmayı görüyoruz."
• 
  Paul Fulcher

  And so it went–first a declamation by August, then another tirade about the collapse of civilization from Lukas, followed by some incomprehensible allusions made by Frommer, until the disputants’ tongues were slowed by the effect of Schwärmerei and once again they were all overcome by a sort of thickening feeling, which made it hard to move because of weakness or disinclination. As if the world were built of plywood and were now delaminating before their eyes, as if all contours were blurring, revealing fluid passages between things. The same process affected their ideas, and so the discussion became less and less factual, because the speakers had suddenly lost their sense of certainty, and every word that had been reliable so far now acquired contexts, entailed allusions, or flickered with remote associations. Finally they sank into dreadful fatigue, and one after another floated off to their rooms, breathing heavily on the stairs.
  
  Subtitled 'A Health Resort Horror Story', The Empusium is Antonia Lloyd-Jones' translation of Olga Tokarczuk's 2022 novel Empuzjon.
  
  The book is an alternative take on Mann's Der Zauberberg, set in 1913 the Silesian health spa resort of Görbersdorf (now Sokołowsko) from which the clinic in Davos took its inspiration. At initial face value, this reads as a work of the same period as Mann's novel, and read simply as historical fiction, Tokarczuk's recreation of the town is impressive, rendered in vivid prose:
  
  By a twist of circumstance, as Frau Opitz’s body was descending on ropes into the open grave, the exact autumn equinox took place, and the ecliptic was aligned in such a special way that it counterbalanced the vibration of the Earth. Naturally, nobody noticed this–people have more important things on their minds. But we know it.
  
  In the highland valley that spread above the underground lake stillness sets in, and although it is never windy here, now there is no sense of the faintest puff, as though the world were holding its breath. Late insects are perching on stems, a starling turns to stone, staring at a long-gone movement among the clumps of parsley in the garden. A spiderweb stretched between the blackberry bushes stops quivering and goes taut, straining to hear the waves coming from the cosmos, and water makes itself at home in the moss thallus, as if it were to stay there forever, as if it were to forget about its most integral feature–that it flows. For the earthworm, the world’s tension is a sign to seek shelter for the winter. Now it is planning to push down into the ground, perhaps hoping to find the deeply hidden ruins of paradise. The cows that chew the yellowing grass also come to a standstill, putting their internal factories of life on hold. A squirrel looks at the miracle of a nut and knows that it is pure, condensed time, that it is also its future, dressed in this strange form. And in this brief moment everything defines itself anew, marking out its limits and aims afresh; just for a short while, blurred shapes cluster together again.
  
  It is a very brief moment of equilibrium between light and darkness, almost imperceptible, a single instant in which the whole pattern is filled, the promise of great order is fulfilled, but only in the blink of an eye. In this scrap of time everything returns to a state of perfection that existed before the sky was separated from the earth. But at once this perfect balance dissolves like a shape on water, the image dims and dusk starts to drift towards night, then night gains the upper hand–now it will be avenged for its six-month period of humiliation, establishing new bridgeheads every evening.
  
  But the political and philosophical debates, unlike Mann's, rather peter out as the patients are too fond of the local liquor, Schwärmerei: Its strange flavour and smell made Wojnicz think of the word ‘underground’. It tasted of roots and moss, mushroom spawn and liquorice all at once. It must have contained aniseed and wormwood. The first impression on the tongue was not good–it seemed to smell bad, but only for a split second. Then warmth flooded the mouth, and the sensation of an incredible wealth of flavours–like forest berries and something entirely exotic.
  
  and also descend rapidly into one topic - Wojnicz had noticed that every discussion, whether about democracy, the fifth dimension, the role of religion, socialism, Europe, or modern art, eventually led to women - and to straight out misogyny:
  
  'À propos, sometimes when we address a woman,’ continued the buttoned-up Walter Frommer, ‘we might gain the impression that she replies sensibly and thinks as we do. But that is an illusion. They imitate’–he placed special emphasis on the word imitate–‘our way of communicating, and one cannot deny that some of them are very good at it.’
  
  Cleverly, Tokarczuk has taken all the views expressed from a range of 36 canonical male writers and thinkers, including Augustine of Hippo, William S. Burroughs, Joseph Conrad, Charles Darwin, Sigmund Freud, Jack Kerouac, D.H. Lawrence, Friedrich Nietzsche, Ovid and Plato, Jean-Paul Sartre, Shakespeare, August Strindberg and Thomas Aquinas.
  
  The novel takes its title from Aristophanes play Βάτραχοι (The Frogs), which one character tells claims is the earliest known mention of witches in literature:
  
  XANTHIAS Aargh, I can see a gigantic monster!
  DIONYSUS What’s it like?
  XANTHIAS Terrifying. And it keeps changing: it’s a bull, no, it’s a mule, and now it’s a woman. And what a beauty!
  DIONYSUS Where is she? Let me at her!
  XANTHIAS The woman’s gone, she’s changed into a dog.
  DIONYSUS So it’s Empusa!
  XANTHIAS Her whole face is one great ball of fire!
  DIONYSUS Does she have a leg of bronze?
  XANTHIAS By Poseidon, the other one’s made of cow dung, I’m sure of it!
  DIONYSUS Where can I run to?
  XANTHIAS And where can I?
  
  And as the novel progresses the Horror Story element comes to the fore, with the mysterious Tutschi, figures in the form of a woman created out of the natural products of the forest which the local charcoal burners used for sexual relief, but which seem to, once a year, have a life of their own (leading to an oddly high number of graves in the local cemetary with men who die in November). And the Hans-Castorp-like central character, Mieczysław Wojnicz, in his early 20s, harbours a hidden secret of his own.
  
  An impressive read - not as innovative or erudite as Flights (tr. Jennifer Croft), which remains my favourite of Tokarczuk's works, but one which combines the atmosphere and mythology of Primeval and Other Times and the mystery element of Drive Your Plow Over the Bones of the Dead (both tr. Lloyd-Jones) with a clear, if unsubtle, political message [and at a more sensible length than The Books of Jacob (tr. Croft)].
• 
  Patricija || book.duo

  4/5
  
  „ - Patikimiausias gero kūrinio kriterijus yra faktas, kad jis nepatinka moterims.
  <...>
  - Gaila, kad negalime to patikrinti, juk neturime čia nė vienos moters.“
  
  Toks vat feministiškas kaaaažkiek gal detektyvas, kuriame Tokarczuk apsiima tyrinėti vyrų ir moterų vietos istorijoje, diskusijose, namuose, sanatorijose ir tiesiog gyvenime klausimus. Pasitelkdama žymių filosofų, rašytojų ir kitų didžiavyrių tekstus, ji formuoja veikėjus, kurie apart kelių išimčių šiaip britkūs, nemalonūs ir kalba labai daug tam laikotarpiui (baisu, kad nemažai ir šiam) pritinkančio šūdo. Visos jų diskusijos nuveda prie moterų, o kai jau užsibaigia ties ta jautriąja ir švelniąja lytimi (agagaga), tai prasideda seksizmo ir terpiškumo puota. Daug čia tokių pseudo intelektualų, daug paslapčių, o įdomiausia, aišku, pagrindinio herojaus gyvenimo istorija, kurią Tokarczuk dėlioja iš simbolių ir smulkmenų, prisiminimų ir nuoskaudų, šiaip gana aiškiai iš anksto leisdama nuspėti prie ko čia tie grybai, tas nenorėjimas prie gydytojus apsinuogint ir kiti reikalai, bet nuo to pabaiga nepasidaro mažiau įdomi, gal tik lyginant su iki tol buvusiu teksto lėtumu, rodėsi suskubęta.
  
  Ir nors tas feministinis aspektas buvo labai mano arbatos (ar grybų užpiltinės) puodelis, buvo labai daug gražaus, bet mano akimis (ir tikrai nenoriu numenkinti visų autorės pasiekimų) labai daug lėto judesio, pasikartojimų, atidos smulkmenoms, tarp kurių paklydo ir tas žadėtasis detektyvas, ir tas minėtasis siaubas. Knyga, sutrumpinta kokiais 100 puslapių, man būtų palikusi kur kas stipresnį įspūdį, bet neabejoju, kad už mane labiau pažengę skaitytojai sakys, kad būtų skaitę dar penkiskart tiek. Bet kokiu atveju – puikus Vyturio Jaručio vertimas ir daug „I see what you did there“ momentų, kuriuos autorė skaitytojui padovanoja. Gražus tas naratyvas, kurį pasirenku matyti kaip užtildytų moterų balsų chorą, kuris mus veda pakraščiais ir paribiais, kur moterys, kaip žinia, per dažnai iki pat šių dienų nustumiamos.
  
• 
  Semjon

  Äußerst ideenreicher und unterhaltsamer Roman über die Gesellschaft kurz vor dem 1. Weltkrieg. Zunächst war ich skeptisch wegen der offensichtlichen Ähnlichkeit zum Zauberberg. Sollte das eine Hommage an den Klassiker, eine Kritik an Thomas Mann oder nur intellektuelles Schaulaufen darstellen? Egal, es spielte für mich für die Beurteilung keine Rolle. Vielmehr hat mich der junge, scheue Protagonist Mieczysław Wojnicz fasziniert, wie er so hilflos zwischen arroganten Ärzten und selbstverliebten Mitpatienten hin und her geworfen wird. Auch gefiel mir die Idee, aus dem niederschlesischen Kurort langsam einen Ort des Grauens, der Geheimnisse und der Geister zu entwickeln. Nervig fand ich in ihrer Masse lediglich die permanente Frauenfeindlichkeit, die den Männern da in Form von Zitaten aus der Geschichte männlicher Denker in den Mund gelegt wurden. Da waren auch Persönlichkeiten aus der zweiten und dritten Reihe dabei, deren Stumpfsinn besser in die Analen als in die aktuelle Belletristik gehören. Manchmal trug die Autorin für meinen Geschmack zu dick auf, aber insgesamt habe ich es mit Freude und Interesse gelesen.
• 
  Jowix

  Empuzjon się udał - przestrzeń jest pełna niepokoju i niesamowitego, narracja subwersywna, postacie queerowe, tożsamości niejasne, filozofowanie rozkosznie pomiędzy banałem i objawieniem. Tokarczuk skonstruowała swoją powieść precyzyjnie i angażująco, krzyżując thriller z bildungsroman. A powołanemu do istnienia gęstemu światu przygląda się poprzez nieoczywisty female gaze, który pozwala jej dokonać subtelnej rewizji sanatoryjnych tekstów kultury.
  Były drobne potknięcia, czasem język nie nadąża za pomysłami autorki, a finał odrobinę rozczarowuje (może tak jak rozczarowałoby każde rozwiązanie). Jednak czyta się to świetnie i jest mnóstwo do wzięcia.
• 
  Korcan Derinsu

  En son söyleyeceğimi en başta söyleyeyim: çok beğendim. Bunun da birden fazla nedeni var. İlki Empusyon’un çok katmanlı olması. Olga Tokarczuk edebiyatına aşina olanların yadırgamayacağı kadın/erkek, insan/doğa, materyalizm/spiritüalizm gibi zıtlıkları burada da görüyoruz. İnce ince yazar hepsine değiniyor ve (kitabın sonunu düşününce) öyle akıllıca şekilde bunu yapıyor ki hayran olmamak elde değil. Aynı şekilde hikayede de katmanlı bir yapı var. Genç bir adamın bir sanatoryuma tedaviye gelmesi olarak özetlenebilecek dış katman bölümler ilerledikçe birbirini ardına açılan kapılar sayesinde başka katmanlara bağlanıyor ve ortaya son derece derinlikli bir metin çıkıyor. Yazarın atmosfer kurması başarısı diğer kitaplarında olduğu gibi burada da arşa çıkmış halde. Anlatım okuyucunun elinden tutan bir anlatım olmamasına rağmen biraz sabır gösterirseniz sizi dünyasına almayı başarıyor ve sabrın karşılığını da sonuna kadar veriyor. Ancak dediğim gibi Olga Tokarzcuk edebiyatı kolay bir edebiyat değil bence. Neyin neden yapıldığını anlamak ve bunu içselleştirmek her zaman kolay olmayabiliyor. Yani biri çıkıp bu romanı sevmediğini söylese hiç şaşırmam. Ben seven taraftayım. Hatta Koşucular’dan sonra belki de en sevdiğim Olga Tokarzcuk romanı bu oldu diyebilirim.
• 
  Wojciech Szot

  Jak wyjrzeć spod “kłębów pary z parowozu”? To niełatwe dla człowieka zadanie. Człowiek patrzy przez dym, przedziera się wzrokiem, mruży go, szukając ostrości pozwalającej na zidentyfikowanie znanych mu artefaktów.
  
  Chyba, że narrację oddaje się w ręce, oczy, a może jeszcze coś innego (czułki?) bezimiennych - jak wynika z otwierającego “Empuzjon” Olgi Tokarczuk spisu “Osób” - “bezimiennych mieszkańców ścian, podłóg i stropów”. Albo gdy miesza się narracje i nie zawsze wiadomo, kto tu opowiada, choć łatwo można zauważyć, że wszystkowiedzący narrator snuje historię Mieczysława Wojnicza w czasie przeszłym, bezimienni mieszkańcy zaś w teraźniejszym. Pojawienie się zbiorowej postaci narratorskiej, która wcale nie będzie neutralna i niewinna, jak się można przekonać pod koniec powieści, daje Oldze Tokarczuk możliwość opowiedzenia świata w trochę innym jego wymiarze. I wprowadzenia nastroju grozy. W końcu to horror i do tego “przyrodoleczniczy”.
  
  Gdy już wyjrzymy spod kłębów pary, na peronie pojawi się “lewy but, brązowy, skórzany, nie pierwszej nowości”. Do niego dołączy drugi, “jeszcze bardziej sfatygowany”. Buty zapowiadają człowieka i często też go opowiadają. Początek powieści nie jest nowy, to niezbyt mocno zmieniony fragment opowiadania "Goerbersdorf" zamieszczonego w “Odrze” w 2008 roku. Tokarczuk, jak sama mówi w wywiadach, nosiła się przez lata z zamiarem napisania książki, której akcja działaby się w tym legendarnym, dolnośląskim miasteczku.
  
  Sokołowsko zaistniało już w “Gorzko, gorzko” Joanny Bator, ale to “Empuzjon” sprawi, że na stałe zamieszka w artykułach w rodzaju “dziesięć najciekawszych wycieczek literackich na weekend”. O tym, że takie podróżowanie jest niezwykle przyjemne, przekonałem się w Stambule, mieście które wydawało mi się, że znam dobrze. Dopóki nie przeczytałem “Muzeum niewinności” Orhana Pamuka, powieści, która otworzyła przede mną nowe widoki. Sokołowsko, cicha i spokojna wieś wciśnięta między górskie szczyty, została “odkryta” w połowie XIX wieku. W 1855 roku uruchomiono tu sanatorium dla gruźlików, a całą tę historię pewnie Państwo już znacie, bo od kilku miesięcy o Sokołowsku głośno. Zdaniem jednych aż nadto, zdaniem drugich - wreszcie. Pożyjemy, zobaczymy.
  
  Jednak nie o początkach sokołowskiego uzdrowiska jest to opowieść. Nastał rok 1913, a Mieczysław Wojnicz, “katolik, student Politechniki Lwowskiej” przyjeżdża do sanatorium mając nadzieję na podratowanie zdrowia nadwerężonego przez gruźlicę. Bohater powieści “składał się z przypadłości, w których najlepiej orientował się nawet nie on sam, lecz jego ojciec, January Wojnicz, emerytowany urzędnik i ziemianin”. Właściwie od samego początku wiemy, że z Mieczysławem jest “coś nie tak”. Owe przypadłości, z których się składa, to przecież nie tylko choroba. Już po kilku stronach dowiadujemy się, że Wojnicz bał się, że ktoś może go podglądać. To trochę dziedziczne - January też był podejrzliwy wobec spojrzeń innych. U syna przerodziło się to nieomal w obsesję.
  
  Wojnicz będzie się próbował leczyć, w Pensjonacie dla Panów pozna kilku nieprzyjemnych mężczyzn, którzy obdarowują osoby czytające i bohatera stekiem bzdur na temat kobiet. Wszystko to dzieje się przy popijaniu Schwärmerei, nalewki, która smakowała “egzotycznie” - “była słodka i gorzka jednocześnie, przy tym ostra, jak słynne Sieben-Kräuter, do tego czuło się w niej jeszcze jakiś posmak mchu, lasu, czegoś jak piwniczne drewno i jak lekko spleśniałe jabłka”. Nalewka wyostrza zmysły i pobudza do rozmowy. W finale okaże się trunkiem zdradzieckim i niebezpiecznym, co nie jest żadnym spoilerem, bo przecież o alkoholu mowa.
  
  Unikanie spoilerowania “Empuzjonu” nie jest łatwe, bo już na samym początku ginie Klara Opitz, żona właściciela pensjonatu. Co prawda wszyscy uważają, że popełniła samobójstwo, ale to jednak podejrzana sprawa. Coś tu brzydko pachnie.
  
  Wśród przebywających w pensjonacie mężczyzn szczególną uwagę głównego bohatera przykuwa Thilo von Hahn, przedstawiony jako “student z Berlina”, mający “szkliste od gorączki oczy, które zdawały się odbijać wszystko, co widzą”. Student rzuca Wojniczowi “pełne nadziei spojrzenie, sugerując jakąś generacyjną zażyłość”, a jak możemy się domyślić - nie tylko o generacyjną wspólnotę tu będzie chodzić.
  
  Najwięcej miejsca w powieści zajmuje prezentacja poglądów mężczyzn na temat kobiet. Zebrane w jeden nieomal wykład wypowiedzi z wielu epok pokazują, w jaki sposób przez wieki traktowano kobiety i jak o nich mówiono. Fragment dla was:
  
  “- Pan powiedział, że mężczyzna kształtuje niejako tożsamość indywidualną kobiety. Państwo z kolei kształtowałoby jej role społeczne... – August zwrócił się do Frommera. – Kośció�� zaś jej życie duchowe…”
  
  I jeszcze jeden:
  
  “(...) ciało kobiety należy nie tylko do niej, ale do ludzkości. Jako że rodzi, jest własnością ogólną, ta jej zdolność do rodzenia nie może być traktowana jako jej cecha pry-wa-tna (...) - Będąc sobą, kobieta jednocześnie należy do nas wszystkich”.
  
  Oczywiście lektura tego rodzaju poglądów byłaby wyjątkowo nudną (i trochę taką jest), na szczęście ma dla nas Tokarczuk błyskotki literackie. W tle bowiem cały czas dzieją się niepokojące sprawy. A to coś chodzi po strychu, a to Wojnicz będzie zdradzał swój pociąg do “niemęskich” rozrywek, a to panie Brecht i Weber będą przyglądać się jak bohaterowie “Empuzjonu” idą na grzyby. Drugoplanowe postacie kobiece są tu fantastyczne i Tokarczuk niejednokrotnie puszcza oko do osób czytających, jak choćby w scenie, w której poznajemy panią Sydonię. Najpierw widzimy jej “przetartą pozłotę zegarka na łańcuszku przypiętym do fartucha”. Potem dowiadujemy się, że bohaterka ma na nazwisko Patek. Ot, drobna rzecz, a cieszy. Brecht i Weber nie przypadkiem zawsze są razem, a skojarzenie z Mojrami będzie tu jak najbardziej na miejscu, bowiem jest z nimi jeszcze jedna kobieta, ale ta akurat rzadko pojawia się publicznie. Zamiast przędzy będą łuskać bób.
  
  Na tej samej zasadzie osoby czytające mogą się bawić w rozpoznawanie tropów literackich, od których skrzy się ta powieść. Dużo bardziej niż “Czarodziejska góra”, fascynują w “Empuzjonie” nawiązania do Schulza. Relacja z ojcem czy ciągle wspominana lwowska służąca Gliceria kierują nas ku Adeli i Jakubowi. Lwowskie wspomnienia, które nosi ze sobą Wojnicz, bywają niezwykle schulzowskie, jak choćby wizja ropuchy siedzącej na stercie ziemniaków. Bohater pragnie ją zabić, a jednocześnie sama możliwość tego czynu przeraża go, zwłaszcza że rozgnieciona mogłaby skazić kartofle. “Odtąd, kiedy wkładał dłonie do beczki po ogórki, bał się, że ona jakimś cudem tam przeszła i teraz niechcący ją chwyci”.
  
  Żaby w ogóle odgrywają ważną rolę w “Empuzjonie”. W końcu to w “Żabach” Arystofanesa pojawiają się tytułowe “empuzy”, czyli zmiennokształtne kobiece demony, a jak mówi Wojniczowi lekarz: “Gdyby się panu śniły jakaś woda, jakieś żaby, mokre i, o, na przykład jaskinie, to mogłoby znaczyć, że ma pan kompleks własnej nieobecnej matki”. Jeden z bohaterów pijackich rozmów w Pensjonacie dla Panów przypomina, że “baba, żaba, diabeł trzeci to rodzone dzieci”.
  
  Zmiennokształtność empuz to klucz do odczytania “Empuzjonu”, ale cóż - spoiler alert.
  
  Skoro już przy płynności płci jesteśmy, to trzeba przyznać, że Tokarczuk całkiem ciekawie pisze w “Empuzjonie” o życiu osób nieheteronormatywnych na wiele lat przed powstaniem tego słowa. Wojnicz, który właściwie od samego początku jest postacią binarnie nieoczywistą, stosował na przykład “strategię oporu”. Polegała ona na tym, że “niby brał udział w narzuconej grze, a jednak jakoś jej umykał. Lekkie przesunięcie muszki, niedostrzegalne dla innych, niweczyło całe przedstawienie”. Ubranie jako kod rozpoznawczy, bunt przeciwko normie, nienormatywna historia pełna jest tego rodzaju historii. “Być mężczyzną to nauczyć się ignorować to, co sprawia kłopot” - myśli Wojnicz. Być mężczyzną to udawać i grać. Męskość jako przedstawienie, występ na publiczny użytek odgrywa w “Empuzjonie” niebagatelną rolę. Dodam, że wzruszająca jest również relacja Wojnicza i Thila, może nadmiernie wyidealizowany to obrazek, ale zgodny z konwencją i napisany z uczuciem.
  
  Jestem fanem tego, w jaki sposób Tokarczuk wprowadza na scenę postacie. Bywają tu sceny o filmowych rozmachu. Wojnicz wyłaniający się w żabiej perspektywie z obłoków pary na dworcu to przecież otwarcie w stylu kina noir. Podobnie fantastyczna jest u noblistki umiejętność opowiadania czasu w powieści. Weźmy pierwsze tylko strony. Nie pisze autorka: “Jest rok 1913”, a wprowadza scenę pisania listu do ojca i kieruje wzrok narratora na palce Wojnicza, które kreślą datę. “Najpierw powstały dwie cyfry, tworząc “13”, potem prosta kreska i krzyżyk “IX”, a za nim kolejne cztery cyfry składające się na “1913””. Nie ma pośpiechu, skrótu, narrator niczym operator kamery powoli towarzyszy momentowi, gdy “ołówek ruszył po papierze równo i wytrwale”, a “papier uginał się pod krągłymi kształtami liter”.
  
  O ile zachwycają mnie techniczne umiejętności Tokarczuk, tak niekiedy męczył mnie język “Empuzjonu”. To powieść z barwnymi opisami, acz - jak na mój gust - przesadnie naładowanymi przymiotnikami. Język Tokarczuk jest gawędziarski, ale zdanie “(...) zauważył w fotelu przy oknie szczupłego mężczyznę o wyrazistych ptasich rysach, w drucianych okularach na wydatnym nosie”, zdaje mi się przesadzone. Ezra Pound pisał o takich przymiotnikach: “farbowane”. Pewnie zżymałby się, widząc ile tu “siły biorącej się z retorycznego szumu i lubieżnego rozpasania”. Dlatego mamy w “Empuzjonie” i “spiczasty rożek”, choć chyba nie ma niespiczastych rożków, czy akapity, w których jedno słowo powtarzane bywa w każdym niemal zdaniu, jak choćby ten:
  
  “Gdy doktor wpadł do poczekalni, (...). Mieczysław prawie truchtem ruszył za doktorem do (...) Jakoś nie zaskoczyło Wojnicza, że przy biurku doktora (...). Doktor, nie odwracając się (...). Podał doktorowi list polecający od profesora Sokołowskiego, ale doktor tylko…”
  
  Powtórzenie w literaturze może być tylko po coś, nigdy z przypadku. Tokarczuk zapewne chodzi o podkreślenie dystansu między bohaterem, a lekarzem, choć możliwe też, że książka po prostu momentami jest zredagowana zbyt pobłażliwie. Konwencja nadmiaru językowego, z której pisarka korzysta, może się dodatkowo kojarzyć z literaturą epoki, do której “Empuzjon” nawiązuje. Po lekturze książki zastanawiałem się jednak, jakby historię Wojnicza i jego towarzyszy sanatoryjnej niedoli napisały Joan Didion, czy Flannery O'Connor. Albo Hanna Krall. W literaturze jestem zwolennikiem skalpela, a nie obszywania.
  
  Jednym ze znaków rozpoznawczych prozy Tokarczuk jest umiejętność przechwytywania historii i opisywania jej w taki sposób, że wykracza ona poza granicę fikcji. Z pewnością niejedna osoba po lekturze “Empuzjonu” będzie szukać w ikonostasie sokołowskiej cerkiewki wizerunku świętej Emerencji, który podziwiają i komentują bohaterowie powieści. Tworzenie apokryfów, przywoływanie mało znanych opowieści burzących znane narracje, będących na pograniczu mitu, ludowej wiary i zwyczaju, jest czymś, co w powieściach Tokarczuk zawsze podobało mi się najbardziej. W dość nużącym momentami “Empuzjonie” były one przyjemnymi błyskotkami.
  
  W przeciwieństwie do “Ksiąg Jakubowych”, które dokumenty i fakty traktowały poważnie, tym razem mamy do czynienia z wymieszaniem źródeł - od mizoginistycznych poglądów przedstawionych w powieści wziętych czasem od autorów, którzy na świat przyszli kilka lat po wydarzeniach opisywanych w książce (Kerouac), po choćby takie drobiazgi, jak fakt, że w 1913 roku Wojnicz sięga po “gazetkę po polsku”, która to gazetka (czego autorka nie zdradza) pochodzi z 1895 roku, gdy to „Tygodnik Ilustrowany” pisał, że “celem kuracji jest, żeby pacjent sam swoją chorobę zwalczyć się starał”. August August, socjalista i filolog, jeden z uczestników wieczorków w Pensjonacie dla Panów powie, że "cytat jest pełnoprawnym gatunkiem literackim". I jest to pewnie jedno z niewielu zdań, które wygłaszają antybohaterowie tej książki, z którym autorka się zgadza.
  
  Jednym z takich apokryfów jest opowieść o noworudzkich czarownicach, które życie zakończyły na tamtejszej szubienicy, co miało miejsce 25 maja 1639 roku, gdy powieszono Evę Bernhard i Annę Tieffe. Karą za czary było nie tylko ścięcie, ale i pośmiertne spalenie zwłok. Tokarczuk do szczupłych informacji historycznych dopisuje opowieść o terrorze, jaki zapanował podczas polowania na czarownice. “Teraz kobiety czuły na sobie uważny wzrok księży, sędziów i ich pomocników. Nawet sąsiad był wrogiem. A może i brat czy mąż” - opowiada w “Empuzjonie” Walter Frommer, “teozof i tajny radca z Breslau”. Szubienica została rozebrana w 1937 roku, a czarownice jako pramatki dzisiejszych buntowniczek coraz częściej pojawiają się w polskiej prozie. Łatwo też zauważyć w tej historii puszczenie oka do książki Karola Maliszewskiego “Czarownica nad Włodzicą. Baśnie z Nowej Rudy i okolic”, w której to rycerz Stillfried zaprasza na kolację diabła.
  
  Wydaje mi się, że “Empuzjon” w ciekawy sposób podsumowuje pewien stan wiedzy, którą mamy o świecie. Nie ma tu niczego szczególnie odkrywczego. Trochę nawet szkoda, że autorka nie połączyła w wypowiedziach swoich bohaterów antykobiecego dyskursu z dyskursem antyodmieńczym i antysemickim, choć pewne sugestie tu można znaleźć. Wszystko to zebrane w jednej, nie aż tak obszernej powieści robi wrażenie i przeraża, może czegoś kogoś nauczy, ale nie ma tu mowy o żadnej rewolucji. Bo wciąż najbardziej rewolucyjny jest głos kobiet, co pokazała w “Heksach” Agnieszka Szpila. Zestawiając te dwie powieści, Tokarczuk wydaje się być głosem dość tradycyjnym, nie szukającym w fikcji możliwości zobaczenia, jak mógłby wyglądać inny świat. Zdawałoby się, że zwiastunem nowego świata jest Wojnicz, ale ten w finale przecież… tak, wiem, spoiler alert.
  
  Czy empuzy kiedyś dokonają rewolucji? Książka Tokarczuk wydaje się ją zapowiadać, ale zatrzymuje się w bezpiecznej odległości od współczesności, a już zwłaszcza od patrzenia w przyszłość.
  
  Chciałoby się powiedzieć, że poprzez oddanie głosu wyłącznie mężczyznom, Tokarczuk w rzeczywistości oddaje głos kobietom. Tylko, że - jak pokazują “Heksy” - rewolucję mogą zrobić tylko bohaterki, wiedźmy, które zburzą patriarchalny porządek świata. Fikcja jest też po to, by działo się w niej niemożliwe. Jeśli narrację można prowadzić z perspektywy “mieszkańców ścian”, to można i budować takich bohaterów, którzy dokonują przełomu. Bo to, czego potrzebujemy, to wymyślić świat, w którym strażników patriarchatu zamkniemy w pensjonacie i przestaniemy ich słuchać. Nawet ironicznie.
  
  Można też spojrzeć na to inaczej. Prawie na samym końcu powieści nieumiejący w polskie zaimki dzierżawcze Frommer mówi (po polsku), że “wszystkie krzywdy, które zdarzyły w przeszłości, nie przestały istnieć, one wciąż rezonują i wprawiają nas w wewnętrzne drżenie”. I to wydaje mi się najważniejszym przesłaniem “Empuzjonu”. Wraz z ludową historią, opowieściami osób nienormatywnych, dochodzeniem do głosu kolejnych, do tej pory marginalizowanych grup społecznych, odkrywamy strukturę świata, w którym przyszło nam żyć. Uczymy się ją rozpoznawać, tak jak uczymy się w dzieciństwie odróżniać słodkie od gorzkiego. “Empuzjon” daje narzędzia do tego rozpoznania i jako taki jest powieścią z pewnością cenną. Zwłaszcza, że trafi pod strzechy, w których często rządzi patriarchat.
• 
  Steffi

  Wer sagt denn, dass Literatur-Nobelpreisträger schwer zugänglich schreiben müssen? Wer sagt denn, dass Anspielungen auf Thomas Manns
  Der Zauberberg trocken und langweilig rüberkommen müssen?
  
  Olga Tokarczuk beweist mit diesem Roman, dass dies absolut nicht so sein muss. Empusion ist humorvoll, spannend, phantastisch, anspielungsreich ohne bildungshuberisch zu werden.
  
  Es kommen unter anderem vor: griechische Empusen, Maria, Anna und die oft vernachlässigte Emerentia, Frau Weber und Frau Brecht, und Tuntschis, die aus dem alpenländischen Sagenraum stammen. Und das sind nur die Frauen, die ja eigentlich im Roman gar kein Rolle spielen, sondern hauptsächlich Gesprächsthema der misogynen Herren Patienten sind.
  
  Nicht zu vernachlässigen sind die Beschreibungen von Füßen. Nein, kein klassischer Fußfetischismus, bei dem man auf das Aufblitzen eines Stückchens Haut hofft, sondern ausführliche Beschreibungen des Schuhwerks.
  
  Eine weitere Hauptrolle spielt der Wald, in dem sich Morde ereignen und um den sich Geschichte(n) und Sagen ranken. Ich habe parallel die letzten Folgen der phantastischen Serie „Der Pass“ geschaut und fand das auch atmosphärisch ein sehr, sehr passendes Begleitprogramm.
  
  Und dann handelt es sich zudem um einen zutiefst europäischen Roman. Der Handlungsort Görbersdorf lag damals in Preußen – heute liegt er in Polen und trägt den Namen Sokołowsko. Der Gast, der im Mittelpunkt des Romans steht, stammt aus Lemberg, das uns als heutiges Lwiw in den Nachrichten begegnet. Russen, Berliner, Wiener gehören zu den Gästen des Kurortes, sie gehören unterschiedlichsten Religionen an, vertreten unterschiedlichste politische Haltungen. Ein spannendes europäisches Panorama.
  
  Das ist der zweite Roman, den ich von Olga Tokarczuk lese und es werden garantiert weitere folgen.
  
• 
  Neringa

  Labai geras romanas apie „bėdų ūkį“ – žmogaus prigimtį. Šis klausimas čia gilus ir sudėtingų rakursų – tiek socialinės normos, tiek lyties, tiek pažiūrų kaitos.
  
  Nustebino, kaip sumaniai ir subtiliai aprėpiamos temos. Jos neužgula deklaratyviai, o įaustos, kad galėtume kalbėtis, pamatyti iš vidaus. Bent man išraiškingas „Empūsijas“ laimėtų prieš filmą, jei tokį statytų.
  Jis neperteiktų Tokarczuk tekstui būdingo smalsumo turiningu pasauliu. „Rodyk, o ne aiškink“ čia skleidžiasi gražiuoju būdu – pastabiai ir visapusiškai, su erudicija, tolerancija ir vaizduote. Jauti, kad literatūrinis daimonas romane paleido kerus. Šį metodą man gražiai įkūnijo Tokarczuk sukurtas „šiapus“ ir „anapus“ santykis: tas užmaršties švermerai svaigulys, tas jausmas, kad esi egzistenciškai pasmerktas, bet tuo pačiu, kad egzistuoja ir socialinės ribos, pagal kurias kai kurie nustumti „anapus“ centro. Tokarczuk įtikina, kad apie tai įmanoma kalbėti be griežtų sąvokų (jomis diskutuoja ponaičiai pramogaudami), žvilgsnis „iš apačios“ ir „pašalės“, neindividualizuotu „mes“ gali būti toks pat galingas kaip ir „iš viršaus“. Jai pavyksta todėl, kad rašytoja moka derinti detales į sudėtingą peizažą. Mane tai labai žavi visuose jos kūriniuose.
  Nors skaitydama „Empūsiją“ visą laiką nuspėjau baigtį, esmę (tik nustebino toks greitas, greitas siužeto išsprendimas pabaigoje), vis tiek norėjau išlikti jo spąstuose. Kaip eita iki finalo, buvo estetinis malonumas. Lyg knygos ir mano vaizduotė susiliestų.
  
  Iš romano tikėjausi daugiau satyros. Jos krūvį laikė Thomo Manno „Užburto kalno“ dvasia. Tikrai smagiai perteikta nuotaika, tolimas motyvų skambėjimas, kuris netrukdo Tokarczuk teksto unikalumui. Labiausiai patiko, kaip ji sprendžia svarbią dilemą, su kuria susidurdavau skaitydama, pvz., Hermano Hesse’s kūrinius: kur moterys? Puikus sprendimas šitą temą paversti „manniškų“ pokalbių ašimi, pramoginiais pletkais. Teoretizavimai padėjo suformuluoti, kodėl mane trikdo Melniko ir Jonkaus svarstymai apie juslingąjį moteriškumą XXI a. spaudoj ir literatūroj. Iš pažiūros nieko tokio – humanistai kilniais tikslais diskutuoja lyg ir ne lyties (gal teorinio pažinimo?) požiūriu, bet pabrėždami fiziologiją kaip prieigą ir absurdiškai išryškindami fundamentinį moters kaip būtybės skirtingumą. Žiūrėk, tai kitas, aptarkime objekto savybes. Skaitai ir atrodo, kaip taip gali būti? Rašo apie tai, kas man neegzistuoja asmeniškai, bet poskonis gaižus. Manno romane įvairūs pokalbiai būdavo skirti „edukaciniams tikslams“. Šiandien Tokarczuk „Empūsijas“ leidžia mums girdėti tai kaip užstrigusią zombių plokštelę. Girdi, bet netiki, nori prasukti. Absurdiška vadovautis klišėmis, kai toli jos nuo tikrovės.
  
  Nuostabu, kad visame romane apie galios santykius, žiaurumą kalbama be piktybinių kėslų, revanšizmo. Tokarczuk mato giliau, kaip de Blaise'o paveiksle.
• 
  Akvilina Cicėnaitė

  She did it again: su kiekviena nauja Olgos Tokarczuk knyga mane vis nustebina rašytojos sugebėjimas nesikartoti, bet tarsi auginti kūrinius vieną iš kito, išsaugoti ištikimybę savo vertybinei pozicijai, bet sykiu įvilkti tą poziciją į deramą literatūros rūbą, išlaikant bekompromisę meninę teksto kokybę. Kaskart imdama jos naują knygą į rankas truputį bijau, kad bus ne taip gerai, ir kaskart būna gerai.
• 
  Maxwell

  I feel very conflicted about this book, because on one hand, I think it’s very well done and clever, and on the other I just wanted a little bit more, especially things to happen.
  
  Without giving anything away, I feel that most of the action or excitement of this book happens in the last 5 to 10%. So I think this has been in. I would’ve liked it a lot more because of the middle half of the book is quite slow.
  
  It’s more of an intellectual horror that looks at society and makes social commentary, especially examining old ways of thinking about gender roles and male power in history.
  
  The vibes are definitely creepy, and I could see this being made into a very unsettling film. I actually really liked how sinister it was at times without ‘jump scares’ so to speak. At the same time that made a lot of the book about tension building and a slow rollout of information, that for me just felt like it took way too long.
  
  This is my third book by Olga Tokarczuk and I’ve never been blown away, so I think it’s fair to say it’s me and not her. As much as I want to love her books, I just don’t. I’d still recommend this one if you like literary horror and are OK with something a bit slower.